ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି (IMMUNITY)

ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି କଣ ? ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ଆମ ଶରୀରର ଯେଉଁ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥାଏ ତାହାକୁ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ଆମ ଚତୁର୍ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଅନେକ ବୀଜାଣୁ (Bacteria), ଭୂତାଣୁ (Virus) ଆଦି ଥାଏ । ଯିଏ କି ଆମ ଶରୀର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରି ଆମର କ୍ଷତି ଘଟାଇ ପାରିବ | ଏପରିକି ଏସବୁ ଆମେ ଖାଉଥିବା ଖାଦ୍ୟ ଓ ଜଳରେ ମଧ୍ୟ ଥାଏ । ଏବେ ଆପଣମାନେ ଭାବୁଥିବେ ତାହାହେଲେ ଆମେ ବଞ୍ଚିଛୁ କିପରି? ଅଥବା ଆମେ ସବୁବେଳେ ରୋଗାକ୍ରାଂନ୍ତ ହେଉନାହୁଁ କାହିଁକି? ଏହାର ମୂଳ କାରଣ ହେଉଛି ଆମ ଶରୀରରେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ରହିଛି । ଯଦି ପାଖରେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ରହିବ ନାହିଁ ତେବେ ଆମ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଦିନ ବଂଚିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡିବ ।

ଏବେ ଜାଣିବା ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି କିଭଳି ଭାବରେ ଆମର ଉପକାର କରୁଛି । ଏହା ଜାଣିବା ପାଇଁ ଆମେ ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ଉଦାହରଣ ନେଇପାରିବା । ଯେପରି ଆମ ଦେଶରେ ବହିଃଶତ୍ରୁର ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ସୀମାରେ ସୈନ୍ୟମାନେ ରହିଥାନ୍ତି ଠିକ ସେହିପରି ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି, ଶରୀରର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ବାହ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଯେପରିକି ରୋଗ ଜନିତ କୀଟାଣୁ, ବିଷାକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ଆଦିଠୁ ରକ୍ଷା କରିବାର କ୍ଷମତା ରଖିଥାଏ ।

ଯେତେବେଳେ ଆମ ଆଙ୍ଗୁଠି କଟିଯାଏ, ଆମେ ଦେଖୁ ଯେ କିଛି ଦିନ ପରେ କ୍ଷତଟି ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଏ | କିନ୍ତୁ ଯଦି ଏହା ବନ୍ଦ ହେବା ପାଇଁ ଅଧିକ ସମୟ ନିଏ, ଜୀବାଣୁମାନେ ଭିତରକୁ ଯାଇ ଏହାକୁ ସଂକ୍ରମିତ କରନ୍ତି ଫଳସ୍ୱରୂପ ଆମେ ସେହି କ୍ଷତ ଚାରିପାଖରେ ପ୍ରଦାହ କିମ୍ବା ପୂଜ ଦେଖିପାରିବା | ଏହା ହେଉଛି ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀର କାମ | ଥଣ୍ଡା, ଜ୍ୱର, ବାନ୍ତି, କୁଣ୍ଡେଇବା, ଛିଙ୍କିବା ମଧ୍ୟ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ |ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଏଡ଼ୱାର୍ଡ଼ ଯେନ୍ନର (Edward Jenner) ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆଵିସ୍କୃତ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କୁ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ବିଜ୍ଞାନର ପିତା କୁହାଯାଏ ।

ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଏକ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯାହା ବୀଜାଣୁ ଏବଂ ଭୂତାଣୁକୁ ଆପଣଙ୍କ ଶରୀରକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାରୁ ରୋକିଥାଏ | ଯଦି ବୀଜାଣୁ ଏବଂ ଭୂତାଣୁ ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି, ତେବେ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଏହାର ପ୍ରଜନନ ପୂର୍ବରୁ ଏହାକୁ ଚିହ୍ନଟ କରି ଏହାକୁ ବହିଷ୍କାର କରିବା ପାଇଁ ଉପାୟ ପାଞ୍ଚିଥାଏ। ତାପରେ ମଧ୍ୟ ଯଦି ବୀଜାଣୁ ଏବଂ ଭୂତାଣୁ ପ୍ରଜନନ କରିବାରେ ଏବଂ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ଆପଣଙ୍କର ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ କ୍ଷମତା ଏହାକୁ ବହିଷ୍କାର କରିଥାଏ |

ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ଥାଇମସ୍ (Thymus), ଚର୍ମ (Skin), ଲାଳ (Saliva), ଶ୍ଳୈଷ୍ମ (Mucus), ପ୍ଳୀହା (Spleen), ଲସିକା ତନ୍ତ୍ର (Lymph system), ଅସ୍ଥି ମଜ୍ଜା (Bone marrow), ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତ କଣିକା (White blood cells), ଏଣ୍ଟିବଡି (Antibodies), ଆପେଣ୍ଡିକ୍ସ (Appendix), ଟନ୍ସିଲ୍ (Tonsil) ଇତ୍ୟାଦି।

ଆମ ଶରୀରର ସମ୍ମୁଖ ଯୋଦ୍ଧା ହେଉଛି ଶ୍ୱେତରକ୍ତକଣିକା ।

ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତିର ପ୍ରକାର ଭେଦ-

ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଭାଗ କରାଯାଇଛି ।

(କ ) ଜନ୍ମଜାତ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି-

ଏହାକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ଜନ୍ମରୁ ହିଁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଶରୀରରେ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାର ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକାରୀଗୁଡିକ ହେଲା ଚର୍ମ, ଲାଳ, ଲୁହ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ଲାଇସୋଜାଇମ (Lysozyme), ମାକ୍ରୋଫେଜ (Macrophages), ନ୍ୟୂଟ୍ରୋଫିଲ (Neutrophils) ଏବଂ ରକ୍ତରେ ଥିବା ପ୍ରାକୃତିକ ମାରକ କୋଷ (Natural killer cells) ଜନ୍ମଜାତ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତିର ବିକାଶ ପାଇଁ ଭାଗ ନେଇଥାନ୍ତି ।

(ଖ ) ଅର୍ଜିତ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି-

ଅର୍ଜିତ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି, କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଜୀବନ କାଳରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜୀବାଣୁ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅଥବା ପୂର୍ବ ସଂକ୍ରମଣ କାରଣରୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଏହା ଆରମ୍ଭ ହେବାକୁ ସମୟ ଲାଗେ କିନ୍ତୁ ଏହା ଚିରସ୍ଥାୟୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ସ୍ମୃତି ଶକ୍ତି ଭଳି ଶରୀରରେ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇ ରହେ କାରଣ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯଦି ସେହି ସମାନ ବୀଜାଣୁ ବା ଭୂତାଣୁ ପ୍ରବେଶ କରେ, ଅର୍ଜିତ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ଶୀଘ୍ର ଯାଇ ତାର ପ୍ରତିରୋଧ ବା ତାକୁ ଦମନ କରେ ଏବଂ ରୋଗୀଟି ଶ୍ରୀଘ୍ର ସୁସ୍ଥ ହୋଇଯାଏ ।

ଅନେକ ଥର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଅତ୍ୟଧିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଯାଏ କିମ୍ବା ଭଲ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ | ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉ ଏବଂ ଆମେ ଅସୁସ୍ଥ ଅନୁଭବ କରୁ | ଆଲର୍ଜି (Allergy) ରେ, ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଭୁଲ୍ ରେ ଭାବେ ଯେ ପୋଲେନ, କିଛି ଖାଦ୍ୟ, ପଶୁ ପଶୁ ଇତ୍ୟାଦି ଶରୀର ପାଇଁ କ୍ଷତିକାରକ ଯାହା ପ୍ରକୃତରେ ନୁହେଁ | ତେଣୁ ଏହି ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କଲାବେଳେ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ କରେ | ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାରର ମଧୁମେହ (Type 1 Diabetes mellitus) ରୋଗରେ, ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଇନ୍ସୁଲିନ୍ (Insulin) ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିବା ଅଗ୍ନାଶୟ କୋଷକୁ ଆକ୍ରମଣ କରି ନଷ୍ଟ କରିଦେଇଥାଏ। ଗୋଟେ ପ୍ରକାରର ଆଣ୍ଠୁ ଗଣ୍ଠି ବାତ ( Arthritis) ରୋଗରେ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଗଣ୍ଠି ଭିତର କୋଷଗୁଡିକ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରେ | ଏଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟଧିକ ସକ୍ରିୟ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀର ଉଦାହରଣ | ଏଡ୍ସ (AIDS – Acquired Immune Deficiency Syndrome - ଅର୍ଜିତ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଅଭାବ ସଂଲକ୍ଷଣ ବା ସମୂହ) ନାମକ ଏକ ବିପଜ୍ଜନକ ରୋଗ ଅଛି ଯେଉଁଠାରେ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି ଜୀବାଣୁ ଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଏତେ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଏ ଯେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେକୌଣସି ରୋଗରେ ମରିଯାଏ |

ଏପରି ଅନେକ ଉପାୟ ଅଛି ଯେଉଁଠାରେ ଆମେ ଆମର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ବୃଦ୍ଧି କରି ସୁସ୍ଥ ରହିପାରିବା | ଗୋଟିଏ ଉପାୟ ହେଉଛି ଟୀକାକରଣ (Vaccination) | ଏଥିରେ ଆପଣ ଶରୀରରେ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ପ୍ରକୃତ ଭୁତାଣୁର କମ୍ କ୍ଷତିକାରକ ପ୍ରତିକୃତି କିମ୍ବା ମୃତ ଭୁତାଣୁ ଭର୍ତ୍ତି କରନ୍ତି ଏବଂ ସ୍ମୃତି କୋଷଗୁଡ଼ିକ ଏହି ଭୁତାଣୁଗୁଡ଼ିକୁ ମନେ ରଖନ୍ତି | ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକୃତ ଭୁତାଣୁ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତି, ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପାଇଁ କମ୍ ସମୟ ନେଇଥାଏ ଏବଂ ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧ କରିଦିଏ | ଏହି କାରଣରୁ ବସନ୍ତ (Smallpox) ରୋଗ ଆଜି ଆଉ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ କାରଣ ଆମେ ପିଲାବେଳୁ ହିଁ ଏହାର ଟୀକା ନେଇସାରିଛୁ | ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ କାରଣ, ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱ କରୋନା ଜୀବାଣୁ ପାଇଁ ଟୀକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରୁଛି | ଏହା ବ୍ୟତୀତ, ଆମେ ସୁସ୍ଥ ରହିବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ | ନିୟମିତ ବ୍ୟାୟାମ କରିବା, ମାନସିକ ଚିନ୍ତା ଠାରୁ ଦୁରେଇ ରହିବା, ଧୂମପାନ ଓ ମଦ୍ୟପାନ ବର୍ଜନ କରିବା ଦରକାର । ସବୁଜ ପନିପରିବା, ରସୁଣ, ଦହି, ଅଦା, ହଳଦୀ ଖାଇବା, ଭିଟାମିନ ଏ , ଭିଟାମିନ- ସି, ଭିଟାମିନ-ଡି ଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ସେବନ ଦ୍ୱାରା ଆମ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତିର କର୍ଯ୍ୟ ସୁଗମ ହୋଇଯିବ ।

ଅନୁକମ୍ପା ଦାସ, RIHS, Bhograi

ବର୍ଣ୍ଣାଳୀ ଦାସ, IISER, Kolkata